Куды падзеўся крызіс?

Дракахруст: Куды падзеўся крызіс? Летась у Беларусі пра яго толькі і гаварылі, нават тыя, хто заяўляў, што яго няма. А цяпер... Ну, можа, з-за мяжы кепска відаць, але сёлета ўжо не чуваць пра забітыя прадукцыяй склады ды пра масавы перавод на скарочаны працоўны тыдзень на прадпрыемствах. Вось прэм’ер паведамляе, што ў першым квартале ВУП вырас на 6%. Не ў ВУП шчасьце, але відавочна, што не рэцэсія. Праўда, істотна вырас зьнешні доўг. Але ў розных іншых краінах – што сярод суседзяў, што ў Эўразьвязе, становішча са зьнешнім доўгам яшчэ больш крытычнае. Улады прынамсі заявілі, што сёлета не зьбіраюцца прасіць крэдыты ў МВФ. Добрая міна пры дрэннай гульні ці і сапраўды ня надта трэба? Дык куды ж падзеўся крызіс? Ці сапраўды ягонае дно пройдзенае, ці як ў анэкдоце – сьвятло ў канцы тунэля – гэта сьвятло цягніка, які ідзе насустрач?

Сіліцкі: Ну, па-першае, такой колькасьці лухты, «смажаных» фактаў, бязглузьдзіцы, колькі мы чулі пра крызіс летась, я ня чуў за ўсё жыцьцё. Гучалі прагнозы, што ўзровень жыцьця ўпадзе ў 8 разоў. Чаму летась усе размаўлялі пра крызіс, а цяпер яго няма – гэта ў значнай ступені пытаньне да мэдыяапрасторы, чаму вы тады “клявалі” на такія аналізы, а цяпер перасталі.

Крызіс сапраўды быў раздзьмуты і перабольшаны ў памерах, хаця гэта быў сур'ёзны сусьветны крызіс. У Беларусь ён прайшоў праз плацёжны балянс. А зараз зьмена каньюнктуры на сусьветных рынках прывяла да ажыўленьня беларускай эканомікі. У першым квартале гэтага году дэфіцыт плацёжнага балянсу скараціўся на траціну за кошт рэзкага, на 50%, павялічэньня экспарту ў Расею, ня гледзячы на ўсе гандлёвыя войны, і за кошт рэзкага павелічэньня экспарту калійных угнаеньняў. У Расеі пачаў аднаўляцца спажывецкі і ў меншай ступені інвэстыцыйны попыт. Беларускі бок карыстаецца гэтай каньюнктурай і карыстаецца даволі нядрэнна.

Дракахруст: Сяргей, ці сапраўды ва ўсім, як заўжды, вінаватыя журналісты: яны спачатку прыдумалі крызіс, а потым распрыдумалі? І ён зьнік?

Чалы: Ды не, зразумела. Па-першае, крызіс нікуды ня зьнік. Тое, што мы цяпер назіраем, гэта пэрыяд аднаўленчага росту, які зьвязаны з тым, што мы як краіна экспартнаарыентаваная вельмі залежым ад зьнешняга попыту. Валютная выручка ў другім паўгодзьдзі летась была ўдвая большая, чым у першым. Гэта і дало падставы ўладам казаць, што крызіс скончыўся і грошы МВФ нам непатрэбныя.

Цяперашні крызіс дзіўным чынам падобны на Вялікую дэпрэсію, якая пачалася ў 1929 годзе. І ўрады, і эканамісты, і ўдзельнікі рынку робяць тыя самыя памылкі, што і тады.

Тады напачатку быў рэзкі спад. Спалохаліся, пачалі ратаваць эканоміку. І ратавалі так пасьпяхова, што калі яна пачала расьці, з прычыны гэтых выратавальных захадаў атрымалі паўторную рэцэсію. Гэта дакладна тое, што адбываецца цяпер. Мы цяпер стаім на парозе другога спаду, які зьвязаны з тым, што сусьветныя ўрады так актыўна ратавалі эканоміку ў першай фазе. Гэта быў крызіс прыватнага доўгу, зараз гэта будзе крызіс сувэрэннага доўгу. Кепскія актывы перанесьлі з адных балянсаў на іншыя. Але паміж гэтымі дзьвюма фазамі знаходзіцца «мядовы месяц», падчас якога здаецца, што самае страшнае ўжо ў мінулым. Нічога падобнага.

Прычым у гэтым «мядовым месяцы» ўсе ўлады, ня толькі нашы, наступаюць на аднолькавыя граблі, лічачы, што ўсё ўжо прайшло. Насамрэч самае страшнае яшчэ наперадзе, бо наперадзе скарачэньне сукупнага попыту ў разьвітых краінах, а гэта значыць, што мадэль экспартнага росту, на якую ставілі многія краіны разьвіцьця, канчае сваё існаваньне.

Дракахруст: Яраслаў, паводле вядомага анэкдоту грошай ці няма ці зусім няма.Ці можна сказаць, што Беларусь усё ж паднялася з самага дна крызісу.

Раманчук: Я нядаўна сустракаўся зь людзьмі ў Баранавічах і пытаўся: «Калі ў вас заробкі будуць 500 тысяч у месяц, гэта крызіс?» Большасьць адказала – не, ня крызіс. Ну а 400 тысяч? Тут большасьць сказала, што гэта ўжо крызіс, але ладная частка адказала, што і за 400 тысяч таксама можна выжыць. Крызіс – гэта пытаньне суб'ектыўнага ўспрыняцьця рэчаіснасьці. І калі для нашых людзей крызіс - гэта калі вайна і няма чаркі і шкваркі, то цяпер для іх крызісу і няма. Але з пункту гледжаньня розных паказчыкаў ён ёсьць і нават толькі пачынаецца. У 2009 годзе Беларусь выкарыстала ўсе анаболікі, каб зрабіць уражаньне, што з крызісам мы пасьпяхова змагаемся: гэта крэдыты МВФ, гэта выручка ад продажу "Белтрансгазу", гэта крэдытная лінія, якую Нацбанк адкрыў для камэрцыйных банкаў. Спартоўцы ведаюць, што калі накачацца анаболікамі, то дыстанцыю можна добра прабегчы. Але потым наступае стадыя болю. І на боль трэба наркотыкі. Іх наш урад таксама добра выкарыстоўвае, каб дацярпець да выбараў. Тое, што сталі менш гаварыць пра крызіс, тое, што паведамляюць пра рост ВУП за квартал на 6% - гэта безумоўна піяр-кампанія, маўляў, быў крызіс, пасьпяховымі дзеяньнямі ўраду мы яго перамаглі. А ён ёсьць, бо інфляцыя большая за 10% - гэта безумоўна крызіс у сытуацыі, калі больш за траціну цэнаў рэгулюецца.

Вы, Юры, сказалі, што цяпер не чуваць пра рост запасаў гатовай прадукцыі як пра праблему. Але ў грашовым вымярэньні іх стала на трыльён больш. Крэдыты, якія даюцца, праядаюцца, ідуць на захаваньне старога, і як ў Эўропе, гэтак і ў ЗША ніхто ня дбае пра тое, каб ачысьціць балянсы банкаў і прадпрыемстваў ад кепскіх актываў.

Вострай фазы крызісу ў нас не было яшчэ і таму, што Расея летась нам давала 13% ВУП. Сёлета датацыя Расеі па газу і нафце складае толькі 7-8% ВУП, а ў 2011 годзе будзе яшчэ менш.

Дракахруст: Эканамічнае становішча сёлета набывае асаблівае значэньне ў сувязі з прэзыдэнцкімі выбарамі. Сувязь тут не наўпроставая, але яна існуе. На гэтым тыдні старшыня Белдзяржтэлерадыёкампаніі Аляксандар Зімоўскі апублікаваў на сваім блогу на naviny.by сцэнар нечага накшталт каляровай рэвалюцыі, ключавым складнікам якога зьяўляецца рэзкае пагаршэньне сёлета эканамічнага дабрабыту.

Зь іншага боку, дасьледнікі БІСС, які ўзначальвае Віталь, на падставе досьведу мінулых электаральных кампаній кажуць пра электаральна-эканамічныя цыклі – пад выбары ўлады заўсёды імкнуліся напоўніць народную кішэню. Можа штучна і часова, але небеспасьпяхова. А ці будзе сёлета чым напаўняць? Ці спраўдзіцца сцэнар Зімоўскага, які ён называе пэсымістычным? Яраслаў

Раманчук: Улады ўжо робяць усё, каб задобрыць людзей. Яны задобрываюць намэнклятуру, дазваляючы ёй прыватызаваць аб'екты камунальнай уласнасьці, у другой палове году будзе падвышэньне пэнсіяў, можа і намінальных заробкаў. Але гэта будзе менш значна, чым у папярэднім цыклі ў 2005-2006 гадах. Улады робяць усё, каб не дапусьціць звальненьня работнікаў, хаця каля 30% месцаў працы на прадпрыемствах сёньня знаходзяцца ў зоне рызыкі.

Тое, што Нацыянальны банк атрымлівае загады крэдытаваць будаўніцтва жытла, таксама зьяўляецца формай задобрываньня.

І падыход ураду па камунальных тарыфах, што датавацца будзе толькі нарматыўная жыльлёвая плошча, а звыш таго будзе брацца поўны сабекошт паслугаў - гэта таксама сьведчыць пра тое, што грошай няма, але ўлады імкнуцца не дапусьціць павелічэньне цяжару для звычайных людзей. Я мяркую, што Лукашэнка ня пойдзе і на тое, каб павялічваць мыта на аўтамабілі. Але павялічыцца рызыка інфляцыі, павялічыцца рызыка неплацяжоў з боку дзяржаўных арганізацый - усё гэта будзе не для радыё і тэлебачаньня, але застанецца на 2011 год.

Дракахруст: Сяргей, а як вы мяркуеце, ці атрымаецца ва ўладаў "выцягнуць" і гэты цыкль, стварыць у людзей уражаньне, што яны жывуць лепш, чым, скажам, за паўгода да таго? І больш канкрэтна: ці атрымаецца неяк, нейкімі эканамічнымі ці бухгальтарскімі прыёмамі выцягнуць на "сьвятую", як сказаў Лукашэнка лічбу сярэдняга заробку 500 даляраў?

Чалы: Што тычыцца лічбы 500 даляраў, я быў першым чалавекам, які ўзяў калькулятар і палічыў нашы прагнозныя паказчыкі на гэты год. І выйшла, што гэтая лічба не атрымліваецца ніяк, проста арытмэтычна не атрымліваецца. І такое адчуваньне, што гэтая лічба сярэдняга заробку 500 даляраў, як і лічба росту 13%, былі проста адвольна спушчаныя зьверху ў тыя дакумэнты, якія вызначаюць нашу эканамічную палітыку на гэты год. Яны ні з чаго не выцякаюць.

Што тычыцца росту, то ўжо відавочна, што ён ня будзе такім, што яго намалююць, пра што ў кулюарах кажуць людзі, якія прымаюць рашэньні. Што да 500 даляраў, то пастарацца можна, тым больш што гэта абавязаньні перад папярэднім усебеларускім сходам, і на наступным сходзе трэба будзе сказаць, што мы яе дасягнулі. Хутчэй за ўсё такая "раздача сланоў" будзе і, відаць, яе нейкім чынам зробяць.

Дракахруст: Сяргей, вы ж чыталі гэты тэкст Зімоўскага? 500 даляраў - гэта ідэал, мара. І ня факт, што людзі ставяцца да гэтага так, што калі ня будзе такога сярэдняга заробку, то возьмуць вілы і пойдуць на штурм прэзыдэнцкага палацу. Пытаньне ўсё ж ня ў тым, ці "выганяць" заробак да 500 даляраў, а ў тым, ці спраўдзіцца гэты эканамічны фон Зімоўскага, што адбудзецца рэальнае падзеньне жыцьцёвага ўзроўню, магчыма, з прычын унутраных, а магчыма і зьнешніх. Магчыма, нейкія замежныя партнэры Беларусі пастараюцца, каб сытуацыя ў Беларусі была такая, як яе апісаў Зімоўскі. Гэта магчыма?

Чалы: Ну зразумела ж, не. Да ўсяго, што піша Зімоўскі, трэба падыходзіць акуратна. Там утрымліваецца два пасланьня. Першае – што далей будзе горш, з чым у прынцыпе можна пагадзіцца, а другое – паказаць, што, хлопцы, я ж не самы галоўны пясьняр рэжыму, я таксама змагар, і калі што, то ня трэба мяне на ліхтарным слупе вешаць. Гэтым тэкстам ён забясьпечвае сабе своеасаблівую індульгенцыю, бо разумее, што калі нешта зьменіцца, то «народны гнеў» будзе скіраваны найперш супраць тых, хто ўвасабляе гэтых лізаблюдаў.

Зьмена ўлады адбудзецца не з эканамічных прычынаў, ня з гэтага яна адбываецца. Мы атрымліваем пагаршэньне не да, а пасьля прэзыдэнцкіх выбараў у выніку перадвыбарчай "раздачы сланоў". Праз 4-5 месяцаў – усплёск інфляцыі пасьля таго, як, здаецца, падвысілі даходы насельніцтва. У нас эканамічна складаныя гады прыйдуць у сярэдзіне наступнага эканамічнага цыклю, 2012-2013 гады, на якія прыпадзе рэзкі рост кошту абслугоўваньня зьнешняга доўгу – і па расейскіх крэдытах, і па крэдытах МВФ.

Сіліцкі: Пры сёньняшняй зьнешнеэканамічнай каньюнктуры праблемы часовага напампоўваньня дабрабыту проста няма. За месяц да чарговага газавага канфлікту, недзе ў лістападзе, падняць заробкі да 500 баксаў можна, проста пазычыўшы ў Кітаю ці Вэнэсуэлы 500 мільёнаў даляраў. З адным з маіх суразмоўцаў я паспрачаўся, што гэтак і здарыцца.

Што да палітычных бізнэс-цыкляў, то яны ёсьць і будуць, гэта частка палітычнай стратэгіі нашай улады, якая ўсё ж грунтуецца на электаральнай падтрымцы, хаця самі па сабе выбары і бессэнсоўныя. Да выбараў кормяць электарат, пасьля выбараў стабілізуюць макраэканамічныя паказьнікі. Пытаньне сапраўды ў тым, у якую каньюнктуру мы ўплішчымся ў пасьлявыбарчы пэрыяд. Тут я зраблю некалькі камэнтароў да словаў маіх калег.

Мы абсалютна сходзімся ў дыягназе, але разыходзімся ў прагнозе хваробы – пацыент пражыве 3 дні ці 5 гадоў. Беларускі ўрад вырашыў змагацца з крызісам назапашваньнем даўгоў. І мы лічым, што даўгавая яма, што і сапраўды так. Але большасьць краін Эўропы і ЗША пайшлі па шляху разьдзіманьня дэфіцыту дзяржбюджэту. Я згодны, што і адно і другое – кепска, але мне здаецца, што наша тактыка менш паскудная, бо крэдыты і ад МВФ і ад Расеі браліся пад меншыя адсоткі, чым каштавала б абслугоўваньне бюджэтнага дэфіцыту.

На гэты электаральны цыкль рэсурсаў хопіць. А як будзем даваць рады далей – гэта залежыць ад зьнешняй каньюнктуры. Я нагадаю, што ў 2003 годзе мы ўсе чакалі крызісу, пра гэта сьведчылі ўсе макраэканамічныя паказьнікі. Але здарылася вайна ў Іраку, рэзка пайшлі ўверх кошты на нафту – астатняе вы ведаеце. Ёсьць рэчы, якія вельмі цяжка прадказаць.

Дракахруст: Цяперашняя фаза крызісу ў Эўропе – хіба ня больш сур’ёзная, чым леташняя. Так выглядае, што эканамічны каляпс Грэцыі – той вір, які можа ўцягнуць у сябе ўсю Эўропу. Ужо гучаць алярмічныя прагнозы, што, магчыма, эўразона, прынамсі ў той форме, у якой яна існавала дагэтуль, не перажыве цяперашні крызіс. Ці сапраўды гэта так? Які ваш прагноз сытуацыі? І як яна адбіваецца на Беларусі зараз, скажам, тое падзеньне курсу эўра, і як можа адбіцца ў далейшым?

Чалы: Што да апакаліптычных прагнозаў, то я да пэўнай ступені іх падзяляю, бо ня бачу для краін эўрапейскай пэрыфэрыі шанцаў выйсьці з гэтага крызісу, акрамя як скарыстацца дэвальвацыяй і хаця б частковым дэфолтам. У межах эўразоны гэта зрабіць немагчыма, і таму некалькіх сваіх чальцоў эўразона згубіць. Галоўным вынікам крызісу стане тое, што Эўропа на даволі працяглы пэрыяд уступіць у фазу практычна нулявога росту зь вельмі нізкім сукупным попытам. Паўтаруся – галоўная пагроза для нас – гэта зьніжэньне сукупнага попыту ў сьвеце, гэта пагроза экспартна-арыентаванай мадэлі, на якой грунтавалася Беларусь. Гэта абмежаваньне нашага росту. А мы – як ровар: на высокай хуткасьці ён стабілізаваўся, на нізкай ён пачынае падаць.

Летась у першым паўгодзьдзі ў нас цалкам стаяў продаж калійных угнаеньняў. Цэны былі высокія, але зьдзелак не было. Чаму цяпер так добра? Бо пайшлі зьдзелкі, пайшла валютная выручка. Удар праз гандлёвы, плацёжны балянс імгненна адбіваецца на стане бюджэту, на магчымасьці ўладаў фінансаваць сацыяльны кантракт, пра які ўвесь час кажа Віталь, і адпаведна ўзьнікае пытаньне, за чый кошт зацягваць паясы.

Наконт рэакцыі палітыкаў – яе як раз прагназаваць вельмі проста. Асабліва ў гэтым крызісе, дзе яны робяць занадта позна і занадта мала. У другой хвалі крызісу адбываецца тое самае, што і ў першай – спачатку ідуць абвінавачаньні на адрас валютных спэкулянтаў, крызіс плацёжаздольнасьці прыняць за крызіс даверу, потым за крызіс ліквіднасьці. Цэнтральныя банкі ратавалі камэрцыйныя банкі. Зараз пачаліся праблемы ў цэнтральных банкаў. І хто будзе іх ратаваць?

І аб'ектыўна наступны прэзыдэнцкі тэрмін у нас будзе значна горшы, чым тое, што было апошнія 5 гадоў. І я думаю, што наш прэзыдэнт гэта выдатна разумее. І калі ён казаў, што будуць цяжкія выбары, што ён стаміўся, што, маўляў, знайдзіце сабе іншага – ён жа добры і пісьменны палітык, ён разумее, што гэтую тэндэнцыю ўвасабляць ужо ня хочацца, добра было б, калі б нэгатыў быў зьвязаны ня зь ім.

Раманчук: Ёсьць палітычная воля не дапусьціць развалу ня толькі Эўразьвязу, але і эўразоны. Калі Мэркэль казала, што стабільнасьць эўра – гэта стабільнасьць Эўразьвязу, то яна проста хацела, каб бундэстаг прагаласаваў за падтрымку Грэцыі. Ёсьць шмат праблем у Эўропе, ёсьць праблемы і ў ЗША, дзе Абама – самы сацыялістычны прэзыдэнт за ўсю гісторыю краіны. Гэта крызіс мадэлі, калі дзяржава падмяняе рынак, падмяняе інвэстараў. Яны проста адцягваюць тыя непапулярныя захады, якія ўсё роўна давядзецца рабіць. Я мяркую, што выздараўленьне Эўропы пачнецца зь Вялікай Брытаніі. Там прыйшлі да ўлады кансэрватары, і яны паспрабуюць паўтарыць тое, што ў свой час рабіла Тэтчэр.

Беларусь мала зьвязаная з Эўропай, попыт на нашы тавары ў Эўропе мінімальны. У нас найбольшыя праблемы ідуць не з Эўропы, а з Расеі. Калі ў Расеі стаўленьне да беларускіх тавараў зьменіцца, тады мы адчуем сапраўдны подых крызісу.

Сіліцкі: Як прыемна пагаджацца з Раманчуком. Насамрэч тое, што цяпер адбываецца з эўра і з Эўразьвязам – у Эўропе нашмат больш тых, каму кепска ад курсу паўтара даляра за эўра, чым тых, каму кепска ад курсу адзін даляр за эўра. Бо ў сувязі з дэвальвацыяй эўра адбываецца ажыўленьне эўрапейскай эканомікі, найперш нямецкай эканомікі. Нас Эўропа цікавіць толькі з таго пункту гледжаньня, што гэта рынак збыту прадуктаў нашай нафтаперапрацоўкі – гэта 70% усяго нашага гандлёвага абароту з ЭЗ. Для нас прынцыповыя рэчы – гэта ўмовы гандлю з Расеяй і сусьветныя кошты на нафту, якія ўсё больш дыктуюцца нават не ЗША і Эўропай, а новымі эканомікамі.

Чалы: Мы яшчэ кепска разумеем, наколькі моцна мы залежым ад сусьветных фінансавых рынкаў. Тое, што ў нас львіная доля экспарту ідзе ў Расею і што наш экспарт у ЭЗ ня надта залежыць ад крызісу – гэта ня так. Гэта той самы дэфляцыйны крызіс. Сусьветнае сьцісканьне сукупнага попыту адназначна будзе весьці да падзеньня цэнаў сыравінных тавараў, да падзеньня попыту ў Расеі. І другая хваля крызісу, як і першая, прыйдзе да нас празь зьнешні гандаль. Гэта сусьветная мадэль экспартна-арыентаванага росту. Ня выцягнуць ніякія краіны разьвіцьця, бо яны ўсе былі завязаныя на попыт разьвітых краін. Як толькі там наступае рэцэсія, чыханьне, у краін разьвіцьця падскоквае тэмпэратура. Абавязкова будзе працяглы пэрыяд нулявога росту. Для нас гэта будзе вельмі балюча.