Хірургія

Можна толькі падзівіцца моцы духу гэтага чалавека, які нястомна папулярызуе спорт сярод інвалідаў, а заадно палохае са свайго пляката пакуль што яшчэ дзьвюхногіх пешаходаў, якія наважыліся хуценька перайсьці тут дарогу: “Ёсьць і нешта добрае ў тым, каб…” – усьміхаецца скрозь прарэзі шлема Матыяс Кох, і пешаходы робяць крок назад з праезнае часткі ды нехаця брыдуць да сьветлафора. Ня маючы адной нагі, Матыяс Кох уплывае на грамадзтва значна мацней за многіх, хто мае іх абедзьве, напрыклад, за мяне; ён вучыць людзей талерантнасьці, дае надзею зьнявераным, ён служыць жывым прыкладам, і яго нельга не паважаць за гэта.

Яшчэ нядаўна ягоны жарт палічылі б блюзьнерствам, гумарам шыбеніка, і ўжо дакладна нікому б не прыйшло да галавы пісаць такое на плякатах. У тым, старым, аджылым ужо грамадзтве чалавек, які перажыў ампутацыю і страціў якуюсьці сваю канцавіну, быў асуджаны на жыцьцё ўбогае і бязрадаснае, ён мусіў выклікаць толькі шкадаваньне і трымацца далей ад “нармальных”. Паўчалавека, няшчасны кавалак мяса, які просіць лусту хлеба – такая была яго роля, і наўрад ці нехта б пагадзіўся, калі б інваліды раптам запатрабавалі лічыць іх паўнавартаснымі людзьмі, а ня гэтымі вартымі жалю бутэрбродамі.

Гіерархіі былі непахісныя, ня тое што цяпер; кожны адыгрываў адведзеную яму ролю, і нездарма тыя інваліды, што парушалі статус кво, былі часьцей за ўсё маргіналамі, злачынцамі, адрынутымі: прыгадаем самую знакамітую жанчыну ў расейскай гісторыі – Бабу Ягу-Касьцяную Нагу, або брытанца Джона Сылвэра, аднаногага жыцьцялюба-арнітоляга, які камандаваў бандаю піратаў, ці ягонага праўнука крымінальніка Джонатана Смола з конандойлаўскае навэлы “Знак чатырох”. Грамадзкая актыўнасьць інвалідаў, такім чынам, не віталася. Але дзякуючы бясконцым войнам працы ў лекараў заўжды хапала – як і зьнявечаных мужчын на гарадзкіх вуліцах. Сядзець ля цэркваў і на рынках, выставіўшы напаказ свае калецтвы, з працягнутай рукой, калі яна яшчэ была – вось чаго ад іх чакалі. А міма тых цэркваў, а па тых рынках горда ішлі, заклаўшы рукі за сьпіну, спадары хірургі, прыцэньваліся да сьвежае сьвініны ды ялавічыны, і ад спадароў хірургаў пахла крывёй…

Бо народная сьвядомасьць заўжды залічала хірургаў у той самы прафсаюз, што і катаў зь мясьнікамі. І рэч тут ня толькі ў падабенстве інструмэнтарыю – хаця і ў ім таксама: усе гэтыя пілачкі, ножыкі, сякерачкі, шчыпчыкі… Рэч у незваротнасьці вынікаў іхнае працы, рэч у амаль боскай далучанасьці да пытаньняў жыцьця і сьмерці, у разуменьні таго, наколькі нетрывалая нітка злучае жывую істоту з гэтым сьветам і наколькі яе можна напяць, не парваўшы. Кат, рыхтуючыся адсячы галаву, ведаў, дзе і як біць, каб ахвяра памерла імгненна, лёгка (асуджаныя нават плацілі кату, каб той зрабіў усё з аднаго разу); мясьнік разумеў жывёлаў значна лепш за вэгетарыянцаў і адчуваў зь імі мэнтальную сувязь; хірург жа, беручы ў рукі нож, станавіўся і катам, і мясьніком – але адначасова і збаўцам, у большай ступені за ўсіх іншых мэдыкаў узвальваючы на сябе функцыі бога. Калі жыцьцёвыя нягоды не пакідаюць больш выйсьця, чалавек у роспачы пачынае маліцца; калі ніякае лячэньне не дапамагае і патрабуецца грубае і жорсткае ўмяшаньне – ён ідзе да хірурга.


Хірург – дэміург, хірург ускрывае пацыента і зашывае яго наноў, ён адразае, адсякае непатрэбнае, зьмяняе, карэктуе, надае новую форму чалавечаму абліччу – карацей, вяртае чалавека туды, адкуль ён выйшаў, у стан падатлівай і мяккай гліны. Хірург, так бы мовіць, паляпшае чалавека і праз свае апэрацыі ўдасканальваецца сам: “гліна – нігіль, нішто, але ў боскіх руках яна становіцца геніяльнай”, як піша Алесь Разанаў.

У сытуацыі, калі ампутацыя пэўных органаў магла быць сродкам ня толькі паратунку, але і пакараньня, хірургаў баяліся ня менш за ката. А як яшчэ маглі да іх ставіцца? Пазбаўленьне чалавека розных частак цела, з дапамогай якіх ён можа карыстацца рознымі штучнымі працягамі рукі або нагі (ад матыкі і мяча да гакейнай клюшкі) здавён лічылася найсправядлівейшай расплатай за злачынствы. Самы прагрэсіўны і таму, відаць, апошні з імпэратараў Этыёпіі Хайле Сэласіе ўвайшоў у гісторыю сваёй краіны яшчэ й тым, што адмяніў барбарскае пакараньне за дробныя злачынствы, калі вінаватым адсякалі рукі або ногі – цяпер іх сталі проста забіваць або саджаць у турму. Зрэшты, у іншай краіне – Пакістане – празь некалькі дзесяцігодзьдзяў, у сямідзясятых, такія пакараньні палічылі ўсё ж някепскай завядзёнкаю: ня менш прагрэсіўны за Хайле Сэласіе Зія-Уль-Хак аднавіў такім чынам старажытную шарыяцкую традыцыю. Дагэтуль у некаторых мусульманскіх краінах злодзеям адсякаюць члены, прычым цалкам законна – бо шануюць даўніну і берагуць сваіх нешматлікіх, вывучаных у заходніх унівэрсытэтах хірургаў.

Містычны страх перад хірургамі існаваў заўжды, але свайго апагею дасягнуў, напэўна, у Сярэднявеччы: за сваю працу хірург рызыкаваў быць спаленым жыўцом – усё залежала ад таго, наколькі багатую фантазію мелі інквізытары. Нічога дзіўнага, што хірургі ўсё часьцей сталі згадвацца ў казках і паданьнях, прычым хутчэй як сіла д’ябальская, а ня боская. У адной з казак братоў Грым пад назваю “Тры фэльчары” апавядаецца пра лекараў (відавочна, ня фэльчараў, а хірургаў), якія вандравалі па сьвеце і паказвалі свае ўменьні. Неяк яны хацелі пераначаяваць у адной карчме; гаспадар папрасіў гасьцей прадэманстраваць іхнае майстэрства. Адзін адрэзаў сабе руку, другі выдастаў з грудзей сэрца, трэці выкалаў сабе вочы – і ўсё з абяцаньнем назаўтра вярнуць ампутаваныя ворганы на месца. Празь няўважлівую служанку ўсе гэтыя прычындалы скрала котка; служанка, каб на яе не насварыліся, падсунула раніцай лекарам сэрца сьвіньні, кашэчыя вочы і руку злодзея. Няцяжка здагадацца, што з гэтага выйшла…


Той сярэднявечны страх перад хірургіяй у наш час усё яшчэ могуць адчуць тыя, чыё ўспрыманьне не сапсаванае асьветаю. Напрыклад, дзеці. Ва ўзросьце гадоў так дзесяці я выпадкова прачытаў недзе, як падчас другой сусьветнай рабілі тэрміновую апэрацыю ў нейкім партызанскім атрадзе: хворага, у якога пачынася заражэньне крыві, напаілі самагонам і іржавай пілой на жывую адпілавалі яму нагу. Некалькі начэй я ня мог спаць, чуючы ў цемры гук той пілы: хрым-хрым, хрым-хрым. І крыкі ўратаванага партызана.

Пакуль мэдыцына не пайшла сямімільнымі крокамі, не навучылася змагацца з сэпсысам і ня вынайшла прымальны наркоз, пад нажамі хірургаў гінула ненашмат менш людзей, чым пад сякерай ката. Але потым усё зьмянілася. Хірурга нарэшце ацанілі належным чынам, хірург стаў героем, хірургія была прызнаная заняткам творчым, чымсьці на мяжы эпікі і трагікі. Боскі характар хірургіі быў адлюстраваны ў сотнях літаратурных твораў, часам даволі сур’ёзных. Уласна, кожны хірург, нават выдуманы – сам па сабе гатовы раман, застаецца паставіць яго ў належныя часавыя і грамадзкія ўмовы. Равік з “Трыюмфальнай аркі” Рэмарка, хірург зь беларускім прозьвішчам Кукоцкі Людмілы Ўліцкай – хто ведае, ці атрымаліся б гэтыя пэрсанажамі такімі яскравымі, калі б ня іхная прафэсія.

Лічыцца, што хірургі – найбольшыя цынікі з усіх дактароў. Калісьці мне дужа падабаўся такі анэкдот, прыдуманы, напэўна, студэнтамі мэдынстытуту: хірург робіць апэрацыю, з-пад хірургічнага стала чуецца працяглае: “Мяў! Мяў! Мяў!” Урэшце хірург не вытрымлівае, хапае нешта з вантробаў і кідае на падлогу: “Ну на, на, жары, на, падавіся!”

Перад дактарамі ўсе роўныя, бы на Страшным судзе. Мяў, мяў… Ці сапраўды гэта цынізм? Мяркую, не – хутчэй, сьвятая адслоненасьць дыплямаванага бога.