Назіральнікі АБСЭ не прызналі беларускія выбары дэмакратычнымі. Чаму ўлады не пайшлі на большую дэмакратызацыю выбарчага працэсу? Як высновы назіральнікаў АБСЭ паўплываюць на дачыненьні Беларусі і Захаду? Ці можна чакаць палітычных замаразкаў унутры краіны?
Удзельнікі: каардынатар “Эўрапейскай кааліцыі” Мікола Статкевіч і каардынатар кампаніі Аб’яднаных дэмакратычных сілаў “За справядлівыя выбары” Віктар Карняенка.
Якая лёгіка ў дзеяньнях уладаў?
Валер Карбалевіч: “Гэтыя выбары ў Палату прадстаўнікоў мелі трохі заблытаны сюжэт. На пачатку кампаніі шмат экспэртаў і ўдзельнікаў кампаніі адзначалі пэўныя паляпшэньні ўмоваў для апазыцыйных сілаў. Напрыклад, гэтым разам ніводнага з дэмакратычных кандыдатаў не зьнялі з выбараў падчас агітацыйнай кампаніі, хоць у 2004 годзе былі дзясяткі такіх выпадкаў. Здаецца, ціск рэпрэсій на ўдзельнікаў выбараў быў слабейшы. Напярэдадні дня галасаваньня і плянаванай вулічнай акцыі амаль не было прэвэнтыўных затрыманьняў і да т.п.
А вось сам ход галасаваньня стаў брутальным, вынікі апынуліся нават горшымі, чым чатыры гады таму. Узровень датэрміновага галасаваньня выявіўся вышэйшы. Выбары прайшлі ў адзін тур, а ў 2004 годзе другі тур быў прынамсі ў адной акрузе. І новы склад Палаты прадстаўнікоў (ПП) выявіўся зусім стэрыльным. Нават Кучынскага, які час ад часу крытыкаваў некаторыя ведамствы, гэтым разам не пусьцілі туды. Ці можаце вы патлумачыць лёгіку ў дзеяньнях уладаў?”
Мікола Статкевіч: “Лёгіка ўладаў абсалютна адназначная. І нейкія неразуменьні, ілюзіі наконт выбараў узьніклі ў некаторых эўрапейскіх палітыкаў і дыпляматаў з-за розных культурных кодаў у іх і ў прадстаўнікоў нашай улады. Эўрапейцы не разумеюць псыхалёгію нашых кіраўнікоў.
Я не сказаў бы, што гэтая кампанія была нашмат лепшая. У нечым яна была больш свабоднай, у нечым менш. У “Эўрапейскай кааліцыі” сярод 63 прэтэндэнтаў, якія зьбіралі подпісы, было зарэгістравана ў якасьці кандыдатаў толькі 22. У 2004 годзе не было такіх брутальных сродкаў ціску, калі людзей выклікалі ў КДБ, запалохвалі. І на мінулых выбарах у ПП таксама не было затрыманьняў напярэдадні першага дня акцыі.
Так што выбары прайшлі як звычайна. Пытаньні ўзьніклі з-за таго, што ЭЗ і беларускі рэжым няправільна зразумелі адзін аднаго. Эўрапейскія палітыкі чамусьці думалі, што Лукашэнка пойдзе на рэальныя саступкі. А кіраўнікі беларускага рэжыму не ўспрымалі ўсур’ёз патрабаваньні ЭЗ аб неабходнасьці ўсталяваньня ў Беларусі дэмакратыі, лічылі гэта толькі гульнёй. Лукашэнка перабольшыў русафобію Эўропы, спадзяваўся, што на тле канфлікту паміж Захадам і Расеяй ЭЗ прызнае наш рытуал, падобны да выбараў аж да моманту падліку галасоў”.
Чаму памянялі рашэньне?
Карбалевіч: “Ня толькі ў эўрапейскіх палітыкаў, але і ў мяне складаецца ўражаньне, што напачатку ва ўладаў сапраўды існавалі пляны правесьці выбары больш дэмакратычна і нават прапусьціць у ПП некалькі апазыцыянэраў. Пра гэта сьведчыць ня толькі інфармацыя з дыпляматычных крыніцаў, але і той факт, што ў сьпісы будучых дэпутатаў ня трапілі Сяргей Гайдукевіч і Вольга Абрамава, якія выконвалі ролю “канструктыўнай апазыцыі”. Лёгіка тут зразумелая: калі плянавалася зьяўленьне там сапраўдных апазыцыянэраў, то навошта штучныя? Але вось нешта не атрымалася”.
Віктар Карняенка: “Першым крокам да лібэралізацыі выбарчай кампаніі было вызваленьне палітвязьняў. Вынікам гэтага стаў новы этап дыялёгу Беларусі з Захадам. Лукашэнка спадзяваўся абысьціся касмэтычнымі захадамі.
У пятніцу 26 верасьня было прынятае рашэньне дапусьціць міжнародных назіральнікаў да працэсу падліку галасоў. Магчыма, улады адсачылі вынікі папярэдняга галасаваньня і былі імі засмучаны. Таму і вырашылі адмяніць сваё рашэньне. І адсутнасьць у міжнародных назіральнікаў магчымасьці сачыць за падлікам галасоў стала асноўным індыкатарам непрызнаньня выбараў”.
Статкевіч: “Я ня згодзен са сп. Карняенкам, што было рашэньне аб допуску назіральнікаў. Пры ацэнцы ўлады мы ўпадаем у тую ж памылку, як і эўрапейцы: ацэньваем яе дзеяньні ў сваіх катэгорыях.
Насамрэч больш адэкватнай рэальнасьці была б ацэнка функцыянаваньня беларускай улады па мадэлі нейкай ватагі. Яе атаман,важак, ня можа дапускаць публічнай крытыкі ў свой адрас з боку чальцоў і нечальцоў ватагі. А ўявіце сабе прыход апазыцыі ў ПП. Лукашэнка ўжо гэта перажыў на пачатку сваёй прэзыдэнцкай дзейнасьці.
Па-другое, атаман, правадыр ня можа дзяліцца ўладай, бо тады ён страчвае свой статус. А зьяўленьне апазыцыі ў ПП азначала б, што трэба ў пэўным сэнсе лічыцца з тым, што скажуць там дэпутаты.
Па-трэцяе, атаман ня можа паказваць слабасьць. Адзін раз слабасьць ён ужо праявіў, вызваліўшы палітзьняволеных. Цяпер прапусьціць у ПП нават слабога апазыцыянэра, нават завэрбаванага КДБ — гэта значыць праявіць слабасьць. Вось калі ўжываць такую гіпотэзу для аналізу, то дзеяньні ўладаў становяцца больш зразумелымі”.
Як паўплываюць выбары на дачыненьні Беларусі з Захадам?
Карбалевіч: “Пракамэнтуйце высновы назіральнікаў АБСЭ. Ці зьявілася нечаканым для ўладаў непрызнаньне выбараў дэмакратычнымі? Лукашэнка казаў, што калі яны і гэтым разам не прызнаюць нашы выбары, то мы спынім усялякія размовы зь імі. Якія гэта можа мець наступствы для дачыненьняў Беларусі і Захаду?
Статкевіч: “Я думаю, у гэтых дачыненьнях захаваецца статус-кво. У Лукашэнкі не такая крытычная сытуацыя, каб дзяліцца ўладай з апазыцыяй. Тым больш што зьявіўся тавар, які можна прадаць. Каўкаская вайна стала для кіраўніцтва Беларусі падарункам. Цяпер можна прадаць Расеі прызнаньне незалежнасьці Паўднёвай Асэтыі і Абхазіі, атрымаць за гэта танны газ і крэдыт”.
Карняенка: “Хацеў бы зьвярнуць увагу на крытэрыі, паводле якіх выбары былі прызнаныя неадпаведнымі стандартам АБСЭ. Найперш, гэта адмова дапусьціць назіральнікаў да працэсу падліку галасоў.
У апазыцыйным асяродзьдзі было шмат дыскусій наконт таго, ці ўдзельнічаць у выбарах да канца, ці абвясьціць байкот. Трэба падзякаваць тым апазыцыйным кандыдатам, якія не зьняліся, пайшлі да канца і далі магчымасьць міжнародным назіральнікам зафіксаваць парушэньні.
Другая важная выснова. Эўрапейскія інстытуты не купіліся на трукі, якія рабіла ўлада, а патрабавалі рэальнай дэмакратызацыі. Пагаджаюся з думкай, што ў дачыненьнях паміж Беларусьсю і ЭЗ захаваецца статус-кво”.
Унутрыпалітычныя наступствы выбараў
Карбалевіч: “А якія наступствы выбараў для ўнутрыпалітычнага жыцьця? Лукашэнка казаў, што хутка апазыцыя зьнікне. Калі дыялёг з Захадам не атрымаўся, то ці можна чакаць палітычных замаразкаў, узмацненьня рэпрэсій, зьяўленьня новых палітвязьняў?
Карняенка: “Выбары паказалі, што ўладам недастаткова выкарыстаньня адміністрацыйнага рэсурсу для забесьпячэньня “элегантнай перамогі”, а патрэбны непрыстойныя фальсыфікацыі. А дзеля гэтага трэба запалохваць людзей, ужываць рэпрэсіі і паклёпніцкія кампаніі. Магчыма, улады будуць ужываць новыя формы ціску. Напрыклад, падчас гэтай кампаніі для ціску выкарыстоўваліся фіскальныя органы.
Апазыцыя таксама павінна зрабіць для сябе высновы. Адзінства павінна быць не дэкляратыўным. Я выступаю за тое, каб частка партыйнага сувэрэнітэту была абмежавана на карысьць адзінства. Гэтая кампанія была этапам на шляху да прэзыдэнцкай кампаніі”.
Статкевіч: “Думаю, пэўны пэрыяд замаразкаў будзе. Да таго ж для новага торгу з Захадам могуць спатрэбіцца новыя палітвязьні. Чарговы этап паляпшэньня дачыненьняў з Захадам афіцыйны Менск пачне напярэдадні прэзыдэнцкіх выбараў. Тады адбудзецца чарговая “лібэралізацыя” і будуць палітыкі, якія на яе купяцца.
Што тычыцца апазыцыі. Я не лічу стратэгію апазыцыі на гэтых выбарах эфэктыўнай. Калі казаць пра задачы, то, па-першае, трэба ўзмацняць уплыў апазыцыі на грамадзтва. Па-другое, неабходна не дапусьціць міжнароднай легітымізацыі рэжыму. Па-трэцяе, — гэта галоўнае — трэба не дапусьціць унутрыпалітычнай легітымізацыі ўлады.
Не зусім згодзен са сп. Карняенкам адносна правільнасьці тактыкі. Калі апазыцыя тупа ўдзельнічае ў выбарах да канца, то ў грамадзтве ўзьнікае адчуваньне, што ўсё нармальна: былі нармальныя выбары, у іх удзельнічала апазыцыя, але яе не абралі. На мой погляд, трэба было сумяшчаць розныя тактыкі. Была карысьць і ад тых людзей і структур, якія казалі пра байкот, здымаліся з выбараў і тым самым прыцягвалі ўвагу грамадзкасьці да таго факту, што выбараў у нас няма”.
Удзельнікі: каардынатар “Эўрапейскай кааліцыі” Мікола Статкевіч і каардынатар кампаніі Аб’яднаных дэмакратычных сілаў “За справядлівыя выбары” Віктар Карняенка.
Якая лёгіка ў дзеяньнях уладаў?
Валер Карбалевіч: “Гэтыя выбары ў Палату прадстаўнікоў мелі трохі заблытаны сюжэт. На пачатку кампаніі шмат экспэртаў і ўдзельнікаў кампаніі адзначалі пэўныя паляпшэньні ўмоваў для апазыцыйных сілаў. Напрыклад, гэтым разам ніводнага з дэмакратычных кандыдатаў не зьнялі з выбараў падчас агітацыйнай кампаніі, хоць у 2004 годзе былі дзясяткі такіх выпадкаў. Здаецца, ціск рэпрэсій на ўдзельнікаў выбараў быў слабейшы. Напярэдадні дня галасаваньня і плянаванай вулічнай акцыі амаль не было прэвэнтыўных затрыманьняў і да т.п.
А вось сам ход галасаваньня стаў брутальным, вынікі апынуліся нават горшымі, чым чатыры гады таму. Узровень датэрміновага галасаваньня выявіўся вышэйшы. Выбары прайшлі ў адзін тур, а ў 2004 годзе другі тур быў прынамсі ў адной акрузе. І новы склад Палаты прадстаўнікоў (ПП) выявіўся зусім стэрыльным. Нават Кучынскага, які час ад часу крытыкаваў некаторыя ведамствы, гэтым разам не пусьцілі туды. Ці можаце вы патлумачыць лёгіку ў дзеяньнях уладаў?”
Я не сказаў бы, што гэтая кампанія была нашмат лепшая. У нечым яна была больш свабоднай, у нечым менш. У “Эўрапейскай кааліцыі” сярод 63 прэтэндэнтаў, якія зьбіралі подпісы, было зарэгістравана ў якасьці кандыдатаў толькі 22. У 2004 годзе не было такіх брутальных сродкаў ціску, калі людзей выклікалі ў КДБ, запалохвалі. І на мінулых выбарах у ПП таксама не было затрыманьняў напярэдадні першага дня акцыі.
Так што выбары прайшлі як звычайна. Пытаньні ўзьніклі з-за таго, што ЭЗ і беларускі рэжым няправільна зразумелі адзін аднаго. Эўрапейскія палітыкі чамусьці думалі, што Лукашэнка пойдзе на рэальныя саступкі. А кіраўнікі беларускага рэжыму не ўспрымалі ўсур’ёз патрабаваньні ЭЗ аб неабходнасьці ўсталяваньня ў Беларусі дэмакратыі, лічылі гэта толькі гульнёй. Лукашэнка перабольшыў русафобію Эўропы, спадзяваўся, што на тле канфлікту паміж Захадам і Расеяй ЭЗ прызнае наш рытуал, падобны да выбараў аж да моманту падліку галасоў”.
Чаму памянялі рашэньне?
Карбалевіч: “Ня толькі ў эўрапейскіх палітыкаў, але і ў мяне складаецца ўражаньне, што напачатку ва ўладаў сапраўды існавалі пляны правесьці выбары больш дэмакратычна і нават прапусьціць у ПП некалькі апазыцыянэраў. Пра гэта сьведчыць ня толькі інфармацыя з дыпляматычных крыніцаў, але і той факт, што ў сьпісы будучых дэпутатаў ня трапілі Сяргей Гайдукевіч і Вольга Абрамава, якія выконвалі ролю “канструктыўнай апазыцыі”. Лёгіка тут зразумелая: калі плянавалася зьяўленьне там сапраўдных апазыцыянэраў, то навошта штучныя? Але вось нешта не атрымалася”.
У пятніцу 26 верасьня было прынятае рашэньне дапусьціць міжнародных назіральнікаў да працэсу падліку галасоў. Магчыма, улады адсачылі вынікі папярэдняга галасаваньня і былі імі засмучаны. Таму і вырашылі адмяніць сваё рашэньне. І адсутнасьць у міжнародных назіральнікаў магчымасьці сачыць за падлікам галасоў стала асноўным індыкатарам непрызнаньня выбараў”.
Статкевіч: “Я ня згодзен са сп. Карняенкам, што было рашэньне аб допуску назіральнікаў. Пры ацэнцы ўлады мы ўпадаем у тую ж памылку, як і эўрапейцы: ацэньваем яе дзеяньні ў сваіх катэгорыях.
Насамрэч больш адэкватнай рэальнасьці была б ацэнка функцыянаваньня беларускай улады па мадэлі нейкай ватагі. Яе атаман,
Статкевіч: “Атаман ня можа паказваць слабасьць”
Па-другое, атаман, правадыр ня можа дзяліцца ўладай, бо тады ён страчвае свой статус. А зьяўленьне апазыцыі ў ПП азначала б, што трэба ў пэўным сэнсе лічыцца з тым, што скажуць там дэпутаты.
Па-трэцяе, атаман ня можа паказваць слабасьць. Адзін раз слабасьць ён ужо праявіў, вызваліўшы палітзьняволеных. Цяпер прапусьціць у ПП нават слабога апазыцыянэра, нават завэрбаванага КДБ — гэта значыць праявіць слабасьць. Вось калі ўжываць такую гіпотэзу для аналізу, то дзеяньні ўладаў становяцца больш зразумелымі”.
Як паўплываюць выбары на дачыненьні Беларусі з Захадам?
Карбалевіч: “Пракамэнтуйце высновы назіральнікаў АБСЭ. Ці зьявілася нечаканым для ўладаў непрызнаньне выбараў дэмакратычнымі? Лукашэнка казаў, што калі яны і гэтым разам не прызнаюць нашы выбары, то мы спынім усялякія размовы зь імі. Якія гэта можа мець наступствы для дачыненьняў Беларусі і Захаду?
Статкевіч: “Я думаю, у гэтых дачыненьнях захаваецца статус-кво. У Лукашэнкі не такая крытычная сытуацыя, каб дзяліцца ўладай з апазыцыяй. Тым больш што зьявіўся тавар, які можна прадаць. Каўкаская вайна стала для кіраўніцтва Беларусі падарункам. Цяпер можна прадаць Расеі прызнаньне незалежнасьці Паўднёвай Асэтыі і Абхазіі, атрымаць за гэта танны газ і крэдыт”.
Карняенка: “Хацеў бы зьвярнуць увагу на крытэрыі, паводле якіх выбары былі прызнаныя неадпаведнымі стандартам АБСЭ. Найперш, гэта адмова дапусьціць назіральнікаў да працэсу падліку галасоў.
У апазыцыйным асяродзьдзі было шмат дыскусій наконт таго, ці ўдзельнічаць у выбарах да канца, ці абвясьціць байкот. Трэба падзякаваць тым апазыцыйным кандыдатам, якія не зьняліся, пайшлі да канца і далі магчымасьць міжнародным назіральнікам зафіксаваць парушэньні.
Другая важная выснова. Эўрапейскія інстытуты не купіліся на трукі, якія рабіла ўлада, а патрабавалі рэальнай дэмакратызацыі. Пагаджаюся з думкай, што ў дачыненьнях паміж Беларусьсю і ЭЗ захаваецца статус-кво”.
Унутрыпалітычныя наступствы выбараў
Карбалевіч: “А якія наступствы выбараў для ўнутрыпалітычнага жыцьця? Лукашэнка казаў, што хутка апазыцыя зьнікне. Калі дыялёг з Захадам не атрымаўся, то ці можна чакаць палітычных замаразкаў, узмацненьня рэпрэсій, зьяўленьня новых палітвязьняў?
Карняенка: “Выбары паказалі, што ўладам недастаткова выкарыстаньня адміністрацыйнага рэсурсу для забесьпячэньня “элегантнай перамогі”, а патрэбны непрыстойныя фальсыфікацыі. А дзеля гэтага трэба запалохваць людзей, ужываць рэпрэсіі і паклёпніцкія кампаніі. Магчыма, улады будуць ужываць новыя формы ціску. Напрыклад, падчас гэтай кампаніі для ціску выкарыстоўваліся фіскальныя органы.
Апазыцыя таксама павінна зрабіць для сябе высновы. Адзінства павінна быць не дэкляратыўным. Я выступаю за тое, каб частка партыйнага сувэрэнітэту была абмежавана на карысьць адзінства. Гэтая кампанія была этапам на шляху да прэзыдэнцкай кампаніі”.
Статкевіч: “Думаю, пэўны пэрыяд замаразкаў будзе. Да таго ж для новага торгу з Захадам могуць спатрэбіцца новыя палітвязьні. Чарговы этап паляпшэньня дачыненьняў з Захадам афіцыйны Менск пачне напярэдадні прэзыдэнцкіх выбараў. Тады адбудзецца чарговая “лібэралізацыя” і будуць палітыкі, якія на яе купяцца.
Што тычыцца апазыцыі. Я не лічу стратэгію апазыцыі на гэтых выбарах эфэктыўнай. Калі казаць пра задачы, то, па-першае, трэба ўзмацняць уплыў апазыцыі на грамадзтва. Па-другое, неабходна не дапусьціць міжнароднай легітымізацыі рэжыму. Па-трэцяе, — гэта галоўнае — трэба не дапусьціць унутрыпалітычнай легітымізацыі ўлады.
Не зусім згодзен са сп. Карняенкам адносна правільнасьці тактыкі. Калі апазыцыя тупа ўдзельнічае ў выбарах да канца, то ў грамадзтве ўзьнікае адчуваньне, што ўсё нармальна: былі нармальныя выбары, у іх удзельнічала апазыцыя, але яе не абралі. На мой погляд, трэба было сумяшчаць розныя тактыкі. Была карысьць і ад тых людзей і структур, якія казалі пра байкот, здымаліся з выбараў і тым самым прыцягвалі ўвагу грамадзкасьці да таго факту, што выбараў у нас няма”.
